Vea la versión en español a continuación Â
While working at a vineyard in Spain, Enrique Carvajal thought of starting his own winery back home in Bolivia. Enrique was from the small town of Cliza, in Cochabamba, but he had spent most of his career working abroad, at different jobs from the USA to Tel Aviv. He would go out for a year or two, and send money home to his wife and family.
Enrique’s parents had always grown grapes in Bolivia, so he had long known how to make a rustic wine, but the Spanish vineyard was unusual. It was associated with priests, and set up to make sacramental wine, some of which they sent to priests in other countries, which did not make their own wine. The experience gave him the idea that wine could be kind of a big deal.
In 2015, in his fifties, and back in Bolivia, don Enrique collected varieties, like white muscatel, shiraz, merlot and others. By 2021, he produced over 2000 liters. Over the years, Enrique has observed which vines produce a fine wine at his farm’s altitude, 2,800 meters, making it among the highest vineyards in the world. Enrique has also created a label, and given his vineyard a name, Medallón. Having a name was a marketing idea that Enrique learned in Spain, but the name “Medallón†comes from the different medals that his family’s peaches and apples have won in local fairs.
Don Enrique also innovates by cooperating with Cliza’s municipal government, which releases sterile fruit flies in the valley every Wednesday. Medallón is one of their release sites.
Don Enrique is proud that his family’s wine is natural. He doesn’t add any chemicals to it, he explains.
He shows my wife Ana and I, and some fellow visitors, a sample of his neat bottles, with red, white and rosé vintages. The newest ones sell for a modest 25 Bolivianos (just over 3 dollars), while the 11-year-old wines sell for 100 Bolivianos.
“I’m setting aside some wine every year, for my children and grandchildren to keep as long as possible,†don Enrique explains. This aged wine and a family business will be part of don Enrique’s legacy.
Enrique’s years in Spain gave him a vision of a different future, while his stay in Tel Aviv gave him an appreciation of the past. “When I lived in Tel Aviv, I was able to travel all over the Holy land,†don Enrique explains, adding sadly, “To the places where they are fighting now.â€
“I visited Bethlehem and Jerusalem and Canaan, where Jesus performed his first miracle of turning water into wine.†He adds, “Wine is sacred.â€
Enrique combined his grape-growing skills, learned at home, with some Spanish ideas for marketing an upscale product, and then experimented on his own with different grape varieties at high altitudes. Intangibles, like caring for the environment, wanting to leave something for the family, and finding a spiritual connection with one’s produce, all add meaning to his work.
Acknowledgements
Thanks to Enrique Carvajal, Ana Gonzáles, and Paul Van Mele for commenting on previous versions of this story.
EN EL ESPÃRITU DEL VINO
Por Jeff Bentley
31 de marzo del 2024
Mientras trabajaba en un viñedo en España, Enrique Carvajal pensó en montar su propia bodega en Bolivia. Enrique era de la pequeña ciudad de Cliza, en Cochabamba, pero habÃa pasado la mayor parte de su carrera trabajando en el extranjero, en distintos empleos desde los Estados Unidos a Tel Aviv. Se iba por uno o dos años y enviaba dinero a su mujer y a su familia.
Los padres de Enrique siempre habÃan cultivado la vid en Bolivia, asà que él sabÃa desde hacÃa tiempo cómo hacer un vino rústico, pero el viñedo español era distinto. Estaba asociada a unos curas quienes elaboraban vino sacramental, parte del cual enviaban a sacerdotes de otros paÃses, donde no se elaboraba su propio vino. La experiencia le dio la idea de que el vino podÃa ser algo importante.
En 2015, ya cincuentón y de vuelta en Bolivia, don Enrique recolectó variedades, como moscatel blanco, shiraz, merlot y otras. Para 2021, solÃa producir más de 2000 litros por año. A lo largo de los años, Enrique ha observado qué cepas producen un buen vino a la altitud de su finca, 2.800 metros, lo que la sitúa entre los viñedos más altos del mundo. Enrique también ha creado una etiqueta y ha dado nombre a su viñedo, Medallón. Tener un nombre fue una idea de marketing que Enrique aprendió en España, pero el nombre “Medallón” viene de las diferentes medallas para los duraznos y manzanas que su familia ha ganado en ferias locales.
Don Enrique también innova colaborando con la alcaldÃa de Cliza, que libera moscas de la fruta estériles en el valle todos los miércoles. Medallón es uno de sus lugares de liberación.
Don Enrique está orgulloso de que el vino de su familia sea natural. No le añade ningún producto quÃmico, él explica.
Nos enseña a mi mujer Ana y a mÃ, y a otros visitantes, una muestra de sus elegantes botellas, con vinos tintos, blancos y rosados. Las más nuevas se venden a sólo 25 bolivianos (poco más de 3 dólares), mientras que las de 11 años cuestan 100 bolivianos.
“Cada año reservo algunas botellas de vino para que mis hijos y nietos las conserven lo más que puedan, explica don Enrique. Este vino añejo y un negocio familiar formarán parte del legado de don Enrique.
Los años que Enrique pasó en España le dieron una visión nueva del, mientras que su estancia en Tel Aviv le hizo apreciar el pasado. “Cuando vivÃa en Tel Aviv, pude viajar por toda la Tierra Santa”, explica don Enrique, y añade con tristeza: “A los lugares donde ahora están peleando”.
“Visité Belén y Jerusalén y Canaán, donde Jesús hizo su primer milagro de convertir el agua en vino”. Y añade: “El vino es sagrado”.
Don Enrique combinó sus conocimientos sobre el cultivo de la vid, aprendidos en casa, con algunas ideas españolas para comercializar un producto de alta gama, y luego experimentó por su cuenta con distintas variedades de uva a gran altitud. Los intangibles, como el cuidado del medio ambiente, el deseo de dejar algo a la familia y la búsqueda de una conexión espiritual con los propios productos, añaden significado a su trabajo.
Agradecimiento
Agradezco a Enrique Carvajal, Ana González y Paul Van Mele por leer y comentar sobre versiones previas de este relato.
Agrochemicals can be sold, but agroecology often has to be shared for free. In 2012, Access Agriculture (a non-profit) began to offer free videos on agroecology for farmers. A recent review of 244 digital tools found that Access Agriculture was one of only three that offered advice to smallholders on a wide range of agroecological principles, using exemplary extension features, such as options in various languages.
In 2021 we held an online survey of the users of Access Agriculture, to find out how people were using and sharing the videos and other information. They could take the survey in English, French, or Spanish, and 2976 people did so. Most of the respondents (83%) were living in Africa, where Access Agriculture started, suggesting that there is scope to expand in Latin America and Asia. Most survey takers were extensionists, educators (who show videos in class) and farmers themselves, who are increasingly getting online.
Access Agriculture makes an effort to feature female-friendly innovations and to film women farmers (as well as men). Still, 84% of the respondents were men. This is partly because women have less access to phones and to Internet, but the videos do reach women. Many of the extensionists who were surveyed use the videos with organized groups of women farmers.
The survey asked how the videos had made a difference in farm families’ lives. Answers were multiple choice, and more than one response was allowed. Choices were randomised so that each respondent saw them in a different order, so as not to favour the first items on the list. The top response, “better yield†garnered almost 50% of the responses. This suggests that strengthening farmers’ knowledge on agroecology, through the videos, can improve farmers’ yields, an idea that is currently debated.
The other frequent answers suggest that the videos promote productive, sustainable agriculture. “Improved pests, disease and weed managementâ€, “better soil health and soil fertilityâ€, and “better produce†were all noted by over 40% of respondents. Only 1% thought that the videos had made no impact on farmers’ lives.
Three quarters (72%) of the farmers who download the videos also share them. Farmers would only do this if they found the videos useful. The survey estimated that since 2015, the videos reached 90 million people, mainly by mass media. That is partly because the videos are professionally filmed, and TV stations can request the broadcast quality versions and play them on the air. Radio stations also broadcast the soundtracks, which are easily downloadable. From 2012 to 2021, four million people were reached by smaller programs, often screening videos in the villages.
Smart phones make it easy to share links to videos. Over half (51%) of the respondents shared the videos this way, reaching nearly five thousand (4927) organizations. By 2021, Access Agriculture had videos in 90 languages. However, only 55% of the survey respondents knew about these other language versions. As a result, by 2024, Access Agriculture had made local language versions easier to find online. In 2021, the Access Agriculture interface was only in three languages. Now it is in six, as Hindi, Bengali and Portuguese have joined English, French and Spanish. Access Agriculture also begun to list the video title and written summary in the language of each version, not just in the languages of the interface. Now users can find videos by entering search words in languages like Kiswahili, Telegu and Quechua.
The farmers (and others) who took our survey are people who can afford the airtime to take an online survey. They are literate in English, French or Spanish, because they have had a formal education. But with time, smart phones will become less expensive to use. As today’s youngest farmers mature, they will also bring more digital skills into the farming community. The next decade will make these videos even more accessible for farmers, extensionists and others, in ways we can scarcely imagine now.
Agroecology relies on techniques such as crop rotation, organic fertilizer, and natural enemies of plant pests. Many of these practices cannot be bought and sold. They depend on knowledge that can be conveyed online, by extensionists, and in schools. Videos in many languages can effectively share agroecology with farmers, for free, on the Internet.
Previous Agro-Insight blogs adapted from the online survey
Staying grounded while on the air in Ghana
A greener revolution in Africa
Teaching the farmers of tomorrow with videos
Further reading
Our online survey:
Bentley, Jeffery, Paul Van Mele, Flora Chadare, and Mahesh Chander. 2022. Videos on agroecology for a global audience of farmers: An online survey of Access Agriculture. International Journal of Agricultural Sustainability 20(6):1100-1116.
The review of digital tools:
Burns, Sessie, Kyle M. Dittmer, Sadie Shelton, and Eva Wollenberg. 2022. Global digital tool review for agroecological transitions. Agroecological TRANSITIONS: Inclusive Digital Tools to Enable Climate-informed Agroecological Transitions (ATDT). Cali, Colombia: Alliance of Bioversity & CIAT.
Scaling the Slow Food movement in Kenya
Nederlandse versie hieronder
Since 2018, the non-profit organisation Access Agriculture, which I co-founded over a decade ago with two friends from the U.K., has been supporting young people to set up or expand their existing rural enterprise in support of ecological food systems. By now, we have a network of over 240 young entrepreneurs in 15 African countries and India who regularly screen training videos in schools and rural communities. I have had the pleasure to document the experiences of some of them.
Elphas became part of Access Agriculture’s network of young Entrepreneurs for Rural Access (ERAs) in 2021, after he joined Slow Food Kenya. From around 2019 however, long before receiving a solar-powered smart projector, Elphas was already screening Access Agriculture videos to train farmers.
The videos Farmers’ rights to seed: experiences from Guatemala and Farmers’ rights to seed: experiences from Malawi convinced farmers that food sovereignty starts with becoming guardians of traditional crop varieties. “The experience was so interesting, because when farmers see farmers from other countries, they are so excited. It gives them extra motivation,†Elphas says.
“Slow Food Kenya has five strategic areas and one of them is Food Biodiversity and Agroecology, for which we have benefited a lot from Access Agriculture work. The videos have played a vital role in our work,†says Elphas. In 2022, he established 30 new community and school gardens and trained people in the concept and principles of agroecology. In 2023, another 35 gardens were established. Over two years, Elphas trained nearly 300 pupils, and more than 1,440 adults of whom 31% were youth and 62% were women.
Farmers are eager to have their own copies of the videos, so Elphas also sells preloaded flash drives and DVDs, which cost 50 Kenyan Shillings (about 0.30 Euro). For each video loaded he charges an extra 20 Kenyan Shillings (about 0.12 Euro).
One of his main clients is the network organisation Participatory Ecological Land Use Management (PELUM) Kenya which includes 65 civil society organisations. They often request Elphas to screen Access Agriculture videos during meetings and training of trainers’ sessions for which he charges 3,500 Kenyan Shillings (about 25 Euros). With the smart projector he also shows PowerPoint presentations and videos that are made by the client.
Using the smart projector, Elphas strengthens the capacities of local organisations to conserve their biodiversity and cultural heritage. Along with the videos on Farmers’ rights to seed, he has also screened the videos on Community seed banks and Collecting traditional varieties, featuring farmers from India. Inspired by these videos, already 24 community seed banks had been established in Kenya by end 2023.
One of these seed banks was created by the Belacom women group in Gilgil, at about 130 kilometres northwest of Nairobi. The group has 15 women who take pride in growing, conserving, selling and exchanging seed of a wide range of crops, such as black nightshade, spider plant, Russian comfrey, kales, spinach, amaranth and pumpkin leaves, and cassava cuttings. Together with like-minded organisations, the women from the community seed bank sell their seed and agroecological produce at the weekly Gilgil Earth Market, which is part of the global network of Earth Markets—farmers’ markets that follow Slow Food principles.
Slow Food Earth Markets are operated and managed by the producers themselves. No middlemen are involved. Besides selling and buying of fresh, healthy, diverse and indigenous produce, Earth Markets are a place for dialogue, exchange and sharing of information. To strengthen the knowledge and skills of local organisations involved in Earth Markets, Elphas has been screening training videos related to food marketing, such as the ones that were developed with farmers in Latin America on How to sell ecological food, Creating agroecological markets and A participatory guarantee system.
As farmers are interested in producing food without chemicals, Elphas starts each session by browsing the Access Agriculture video library on the projector and letting the farmers choose which videos they want to watch.
When the 20 members of the Kahua-ini community garden group from Wanyororo saw how farmers in India made their own Good microbes for plants and soil, they started producing their own solution of good microbes. By watching videos and putting what they learned into practice, Mungai and fellow members learned to improve their soil fertility, increased crop production, diversified their farms and are now earning good money from the sales of organic farm produce at the Slow Food Nakuru Earth market. Mungai also started selling bottles with solution of good microbes. But these are not the only testimonies from such groups.
After watching the video Organic biofertilizer in liquid and solid form, the 18 members of the Bee My Partner youth group in Njoro decided to produce solid biofertiliser at the onset of each planting season. They package and sell their biofertiliser in their village and even in neighbouring counties. Their thriving business has earned them respect in their community and completely changed their attitude towards agriculture. They have invested the money earned in beekeeping and fish ponds.
In early 2023, Pendo Internationale engaged Elphas to screen Access Agriculture videos to schools in Nakuru County, for which he was paid 145,000 Kenyan Shillings (about 1,100 Euros). Elphas trained hundreds of children in Michinda Boys Primary School, Nessuit Primary School, Lawina Primary School and St Brenda Secondary School, amongst others.
The video Teaching agroecology in schools, which was produced in Peru, Latin America, was of particular interest to the schools in Kenya as it shows how schools in different parts of the world celebrate and educate young children on local food culture. “The video emphasises the importance of valuing local culture and encourages a healthy lifestyle by including topics on farming and traditional food in the school curriculum. The video encourages learners to take agriculture as a career rather than see it as a punishment. The video has improved pupils of all ages from different schools to engage in creative classes to make drawings, poems, and songs about ecological farming and healthy food,†says Elphas.
To counter the degradation of indigenous peoples’ food systems, Slow Food International, Slow Food Uganda and Slow Food Kenya organised a Regional Academy for Trainers on Agroecological and Indigenous Peoples’ Food Systems in 2023.
The six-month initiative was designed by indigenous peoples for indigenous peoples. As Elphas was one of the trainers, he had a chance to physically meet other Access Agriculture ERAs from Uganda and Tanzania, who are also members of the Slow Food movement.
As the coordinator of the Slow Food Youth Network in Kenya and communication person for the same network in Africa, Elphas has a clear view of what is needed in future: “The government extension service in Kenya is decentralised and heavily supported by multinationals such as Syngenta. Therefore, many government extension workers only promote seed and agrochemicals from companies. We need more training in ecological farming. Kenya needs more ERAs like myself and more smart projectors, so that Access Agriculture videos can offer a counterweight.â€
Related Agro-Insight blog
De Slow Food-beweging uitbreiden in Kenia
Sinds 2018 ondersteunt de non-profitorganisatie Access Agriculture, die ik meer dan tien jaar geleden samen met twee vrienden uit Engeland heb opgericht, jonge mensen bij het opzetten of uitbreiden van hun bestaande rurale onderneming ter ondersteuning van ecologische voedselsystemen. Inmiddels hebben we een netwerk van meer dan 240 jonge ondernemers in 15 Afrikaanse landen en India die regelmatig trainingsvideo’s vertonen in scholen en plattelandsgemeenschappen. Ik heb het genoegen gehad om de ervaringen van een aantal van hen te documenteren.
Elphas werd in 2021 lid van het Access Agriculture netwerk van jonge ondernemers (ERA’s), nadat hij zich had aangesloten bij Slow Food Kenia. Vanaf ongeveer 2019 echter, lang voordat hij een op zonne-energie werkende smart projector kreeg, vertoonde Elphas al Access Agriculture-video’s om boeren te trainen.
De video’s Farmers’ rights to seed: experiences from Guatemala en Farmers’ rights to seed: experiences from Malawi overtuigden boeren ervan dat voedselsoevereiniteit begint met het bewaken van traditionele gewasvariëteiten. “De ervaring was zo interessant, want als boeren boeren uit andere landen zien, zijn ze zo enthousiast. Het geeft ze extra motivatie,” zegt Elphas.
“Slow Food Kenia heeft vijf strategische gebieden en een daarvan is voedselbiodiversiteit en agro-ecologie, waarvoor we veel baat hebben gehad bij het werk van Access Agriculture. De video’s hebben een cruciale rol gespeeld in ons werk,” zegt Elphas. In 2022 heeft hij 30 nieuwe gemeenschaps- en schooltuinen opgezet en mensen opgeleid in het concept en de principes van agroecologie. In 2023 werden nog eens 35 tuinen aangelegd. In twee jaar tijd trainde Elphas bijna 300 leerlingen en meer dan 1.440 volwassenen, waarvan 31% jongeren en 62% vrouwen.
Boeren willen graag hun eigen kopieën van de video’s, dus verkoopt Elphas ook vooraf geladen flashdrives en dvd’s, die 50 Keniaanse Shillings (ongeveer 0,30 euro) kosten. Voor elke geladen video rekent hij 20 Keniaanse Shilling (ongeveer 0,12 euro) extra.
Een van zijn belangrijkste klanten is de netwerkorganisatie Participatory Ecological Land Use Management (PELUM) Kenya, die 65 maatschappelijke organisaties omvat. Zij vragen Elphas vaak om Access Agriculture video’s te vertonen tijdens vergaderingen en trainingen van trainers. Hiervoor rekent hij 3.500 Keniaanse Shilling (ongeveer 25 euro). Met de smart projector toont hij ook PowerPoint-presentaties en video’s die door de klant zijn gemaakt.
Met behulp van de smart projector versterkt Elphas de capaciteiten van lokale organisaties om hun biodiversiteit en cultureel erfgoed te behouden. Naast de video’s over het recht van boeren op zaad, heeft hij ook de video’s Community seed banks en Collecting traditional varieties vertoond. Geïnspireerd door deze video’s waren er eind 2023 al 24 gemeenschapszaadbanken opgericht in Kenia.
Een van deze zaadbanken is opgezet door de Belacom vrouwengroep in Gilgil, ongeveer 130 kilometer ten noordwesten van Nairobi. De groep bestaat uit 15 vrouwen die trots zijn op het kweken, conserveren, verkopen en uitwisselen van zaad van een breed scala aan gewassen, zoals zwarte nachtschade, spinrag, Russische smeerwortel, boerenkool, spinazie, amarant en pompoenbladeren, en cassave stekjes. Samen met gelijkgestemde organisaties verkopen de vrouwen van de gemeenschapszaadbank hun zaden en agro-ecologische producten op de wekelijkse Gilgil Earth Market, die deel uitmaakt van het wereldwijde netwerk van Earth Markets-boerenmarkten die de Slow Food-principes volgen.
Slow Food Earth Markets worden gerund en beheerd door de producenten zelf. Er zijn geen tussenpersonen bij betrokken. Naast het verkopen en kopen van verse, gezonde, diverse en inheemse producten, zijn de Earth Markets een plek voor dialoog, uitwisseling en het delen van informatie. Om de kennis en vaardigheden van lokale organisaties die betrokken zijn bij Earth Markets te versterken, heeft Elphas trainingsvideo’s over voedselmarketing vertoond, zoals de video’s die samen met boeren in Latijns-Amerika zijn ontwikkeld over How to sell ecological food, Creating agroecological markets en A participatory guarantee system.
Omdat de boeren geïnteresseerd zijn in het produceren van voedsel zonder chemicaliën, begint Elphas elke sessie met het doorbladeren van de Access Agriculture videobibliotheek op de projector en laat ze de boeren kiezen welke video’s ze willen bekijken.
Toen de 20 leden van de Kahua-ini gemeenschapstuingroep uit Wanyororo zagen hoe boeren in India hun eigen goede microben voor planten en bodem maakten (Good microbes for plants and soil), begonnen ze hun eigen goede microben te maken. Door video’s te bekijken en wat ze leerden in de praktijk te brengen, leerden Mungai en zijn medeleden de vruchtbaarheid van hun grond te verbeteren, de productie van gewassen te verhogen, hun boerderijen te diversifiëren. Ze verdienen nu goed geld aan de verkoop van biologische producten op de Slow Food Nakuru Earth markt. Mungai is ook begonnen met de verkoop van flessen met goede microben. Maar dit zijn niet de enige getuigenissen van dergelijke groepen.
Na het bekijken van de video Organic biofertilizer in liquid and solid form besloten de 18 leden van de Bee My Partner-jongerengroep in Njoro om aan het begin van elk plantseizoen bio-meststof te produceren. Ze verpakken en verkopen hun bio-meststof in hun dorp en zelfs in naburige provincies. Hun bloeiende bedrijf heeft de jongeren respect opgeleverd in hun gemeenschap en hun houding ten opzichte van landbouw volledig veranderd. Het verdiende geld hebben ze geïnvesteerd in bijenteelt en visvijvers.
Begin 2023 schakelde Pendo Internationale Elphas in om Access Agriculture video’s te vertonen op scholen in Nakuru County, waarvoor hij 145.000 Keniaanse Shillings (ongeveer 1.100 euro) kreeg. Elphas trainde honderden kinderen in onder andere Michinda Boys Primary School, Nessuit Primary School, Lawina Primary School en St Brenda Secondary School.
De video Teaching agroecology in schools, die werd geproduceerd in Peru, Latijns-Amerika, was met name interessant voor de scholen in Kenia omdat het laat zien hoe scholen in verschillende delen van de wereld jonge kinderen kennis laten maken met de lokale eetcultuur. “De video benadrukt het belang van het waarderen van de lokale cultuur en moedigt een gezonde levensstijl aan door onderwerpen over landbouw en traditionele voeding in het lesprogramma op te nemen.
De video moedigt leerlingen aan om landbouw als een carrière te zien in plaats van als een straf. De video heeft leerlingen van alle leeftijden van verschillende scholen ertoe aangezet om in creatieve lessen tekeningen, gedichten en liedjes te maken over ecologische landbouw en gezonde voeding,” zegt Elphas.
Om de achteruitgang van de voedselsystemen van inheemse volken tegen te gaan, organiseerden Slow Food International, Slow Food Oeganda en Slow Food Kenia in 2023 een regionale academie voor trainers over agro-ecologische voedselsystemen en voedselsystemen voor inheemse volken.
Het zes maanden durende initiatief werd ontworpen door inheemse volken voor inheemse volken. Omdat Elphas een van de trainers was, had hij de kans om fysiek kennis te maken met andere Access Agriculture ERA’s uit Oeganda en Tanzania, die ook lid zijn van de Slow Food-beweging.
Als coördinator van het Slow Food Youth Network in Kenia en communicatiepersoon voor hetzelfde netwerk in Afrika, heeft Elphas een duidelijk beeld van wat er in de toekomst nodig is: “De voorlichtingsdienst van de overheid in Kenia is gedecentraliseerd en wordt zwaar gesteund door multinationals zoals Syngenta. Daarom promoten veel voorlichters van de overheid alleen zaad en landbouwchemicaliën van bedrijven. We hebben meer training nodig in ecologische landbouw. Kenia heeft meer ERA’s nodig zoals ikzelf en meer smart projectoren, zodat Access Agriculture video’s een tegenwicht kunnen bieden.”
Gerelateerde Agro-Insight blog:
At Agro-Insight, we make a lot of videos with farmer-experimenters. But experimentation can go on for years, even after we have wrapped up our video. We film many innovations that farmers have honed after learning about them from agronomists. Capturing those practices on a video makes them seem permanent. But the farmers and their extensionists keep reworking the ideas, after the video is filmed, as I saw recently in Kiphakiphani, near Viacha, in the high country around La Paz, Bolivia.
In December I was at a large, annual meeting of the McKnight Foundation. Our hosts, local research-&-development agencies, had brought in farmers from across the vast Altiplano, to a “technology fair,†where the farmers showed off their current innovations. Many of the participants were farmers who have appeared on previous videos of ours. It was a chance to catch up.
In 2018, we filmed Milton Villca, an extensionist, and farmers from the community of Chita, near Uyuni in southern Bolivia, planting live barriers to stop devastating wind erosion in quinoa fields. At the time we filmed the community, they showed us how to gather the tiny seeds of native brush, t’ola, using plastic basins. The community members worked so well and so fast that they clearly had a lot of experience gathering the tiny seeds. But anything can be improved.
At the stand I visited in 2023, five years after filming, they described a better way to collect millions of tiny seeds, with a big vacuum cleaner, powered by electricity from a car battery.
In 2018, Chita was planting windbreaks with seedlings raised in another community. But now the people of Chita have their own nursery, and they are growing and planting many more of these native t’ola plants in the fight to keep their farmland from blowing away.
In 2022, Farmers from Cebollullo, in a warm valley of La Paz, showed us how to make enriched biofertilizer, for a video. As farmer Freddy Rivero explained at the technology fair in late 2023, they also make other inputs, like a liquid ash mix, bokashi and Bordeaux mix. None of these were developed locally. As Freddy said of the Bordeaux mix “The French invented this as a fungicide for their grape vinesâ€. But using these organic products instead of agrochemicals is still a big change for Cebollullo, where most farmers rely on agrochemicals to produce truckloads of onions and lettuce for the large wholesale markets of La Paz and El Alto, two of Bolivia’s biggest cities.
Before adopting biofertilizers, the farmers of Cebollullo had a problem. Their crop yields were declining while agrochemical costs kept going up. Now the farmers are making more money producing vegetables with organic inputs. “Of 120 of us, 22 farmers are now using these organic inputs,†Freddy said.
I asked him why more farmers were not using the alternatives to chemicals. “Because we only started using them ourselves, a year ago,†Freddy said. Actually, it was more like two years ago, but now farmers like don Freddy are showing their neighbors in Cebollullo that the alternatives to chemicals really work. Freddy and his colleagues expect more farmers to start using the homemade fertilizers and fungicides in the next few years. If the agroecological farmers can farm profitably, it will gradually convince the neighbors to change from chemicals to ecologically-sound farming.
Parts of our 2022 video on enriched biofertilizer were also filmed in Chigani Alto, a village on the shores of Lake Titicaca. The farmers from Chigani Alto, including Fernando Villca and Juana MartÃnez, showed us how they are using lots of other inventions as well, such as fertilizer made from earthworms. To teach Bolivian farmers how to rear earthworms, agronomist Maya Apaza is showing them videos from India and Bangladesh. The farmers in Bolivia are raising earthworms in one-meter by one-meter wooden boxes. They are also experimenting with the fertilizer derived from earthworms, comparing it side-by-side with chemical fertilizer, to see which one works best.
So the camera creates a record of farmer-agronomist collaboration, and the practical ideas they come up with together, but after the camera leaves, life goes on, and so does further innovation.
Further reading
For more on the t’ola plants and their scientific names see:
Bonifacio, Alejandro, Genaro Aroni, Milton Villca, and Jeffery W. Bentley 2023 Recovering from Quinoa: Regenerative Agricultural Research in Bolivia. Journal of Crop Improvement 37(5): 687-708. https://doi.org/10.1080/15427528.2022.2135155
Previous Agro-Insight blogs
Recovering from the quinoa boom
Watch the videos we made in Bolivia
Living windbreaks to protect the soil
The videos on earthworms from South Asia
Acknowledgements
The technology fair in December 2023, was organized by the Proinpa Foundation, Prosuco, and the Public University of San Andrés (UMSA). The experiments in Chita, with soil conservation, was conducted by Proinpa, and the biofertilizer innovations were led by Prosuco. This work was supported by the McKnight Foundation’s Global Collaboration for Resilient Food Systems.
DESPUÉS DE GUARDAR LA CÃMARA
En Agro-Insight, hacemos muchos videos con agricultores experimentadores. Pero la experimentación puede durar años, incluso después de que hayamos terminado nuestro video. Muchas de las innovaciones que filmamos han sido pulidas por los agricultores después de haberlas aprendido de los agrónomos. Capturar esas prácticas en un video las hace parecer permanentes. Pero los agricultores y sus extensionistas siguen reelaborando las ideas, después de que se filma el video, como vi recientemente en Kiphakiphani, cerca de Viacha, en el altiplano de La Paz, Bolivia.
En diciembre estuve en una gran reunión anual de la Fundación McKnight. Nuestros anfitriones, agencias bolivianas de investigación y desarrollo, habÃan traÃdo agricultores de todo el vasto Altiplano a una “feria tecnológica”, donde los agricultores mostraban sus innovaciones actuales. Varios de los participantes eran agricultores que han aparecido en videos anteriores nuestros. Fue una oportunidad para ponernos al dÃa.
En 2018, filmamos a Milton Villca, un extensionista, y a agricultores de la comunidad de Chita, cerca de Uyuni en el sur de Bolivia, mientras plantaban barreras vivas para detener la devastadora erosión del viento en los campos de quinua. En ese momento, en la comunidad, nos mostraron cómo recolectar las pequeñÃsimas semillas de arbustos nativos, las t’olas, usando fuentes de plástico. Los miembros de la comunidad trabajaban tan bien y tan rápido que claramente tenÃan mucha experiencia recolectando las semillitas. Pero todo se puede mejorar.
En el stand que visité en 2023, cinco años después de la filmación, mostraron que habÃan descubierto una mejor manera de recolectar millones de semillas chiquitas, con una aspiradora grande, alimentada por electricidad de una baterÃa de automóvil.
En 2018, Chita estaba plantando rompevientos con plántulas cultivadas en otra comunidad. Pero ahora la gente de Chita tiene su propio vivero y está cultivando y plantando muchas más de estas plantas nativas de t’ola en la lucha para evitar que sus tierras se las lleve el viento.
En 2022, los agricultores de Cebollullo, en un cálido valle de La Paz, nos mostraron cómo hacer biofertilizante enriquecido, para un video. Como explicó el agricultor Freddy Rivero en la feria tecnológica a fines de 2023, también elaboran otros insumos, como una mezcla de ceniza lÃquida, bokashi y caldo bordolés. Ninguno de estos fue desarrollado localmente. Como dijo don Freddy acerca del caldo bordolés: “Los franceses lo inventaron como fungicida para sus vides”. Pero usar estos productos orgánicos en lugar de agroquÃmicos sigue siendo un gran cambio para Cebollullo, donde la mayorÃa de los agricultores confÃan en los agroquÃmicos para producir camionadas de cebollas y lechugas para los grandes mercados mayoristas de La Paz y El Alto, dos de las ciudades más grandes de Bolivia.
Antes de adoptar biofertilizantes, los agricultores de Cebollullo tenÃan un problema. Sus rendimientos agrÃcolas estaban disminuyendo mientras los costos de los agroquÃmicos seguÃan subiendo. Ahora los agricultores están ganando más dinero produciendo verduras con insumos orgánicos. “De 120, 22 agricultores ahora usamos estos insumos orgánicos”, dijo Freddy.
Le pregunté por qué no más agricultores usaban las alternativas a los quÃmicos. “Porque nosotros mismos solo comenzamos a usarlos, hace un año”, dijo Freddy. En realidad, fue más como hace dos años, pero ahora agricultores como don Freddy están mostrando a sus vecinos en Cebollullo que las alternativas a los quÃmicos realmente funcionan. Freddy y sus colegas esperan que más agricultores comiencen a usar los fertilizantes y fungicidas caseros en los próximos años. Si los agricultores agroecológicos pueden cultivar de manera rentable, convencerán gradualmente a los vecinos de que pasen de los quÃmicos a una agricultura ecológicamente responsable.
Partes de nuestro video de 2022 sobre biofertilizante enriquecido también se filmaron en Chigani Alto, un pueblo a orillas del lago Titicaca. Los agricultores de Chigani Alto, como Fernando Villca y Juana MartÃnez, nos mostraron cómo usaban otros inventos también, como un fertilizante hecho de lombrices de tierra. Para enseñar a los agricultores bolivianos a criar lombrices de tierra, la agrónoma Maya Apaza les muestra videos de India y Bangladesh. Los agricultores en Bolivia están criando lombrices de tierra en cajas de madera de un metro por un metro. También están experimentando con el fertilizante derivado de las lombrices de tierra, comparándolo lado a lado con el fertilizante quÃmico, para ver cuál funciona mejor.
La cámara crea un registro de la colaboración entre agricultores y agrónomos, y las ideas prácticas que se les ocurren juntos. Pero después de que la cámara se guarda, la vida continúa, igual que la innovación.
Lectura adicional
Sobre las t’olas y sus nombres cientÃficos:
Bonifacio, Alejandro, Genaro Aroni, Milton Villca, and Jeffery W. Bentley 2023 Recovering from Quinoa: Regenerative Agricultural Research in Bolivia. Journal of Crop Improvement 37(5): 687-708. https://doi.org/10.1080/15427528.2022.2135155
Previamente en el blog de Agro-Insight
Recuperándose del boom de la quinua
Ver los videos que filmamos en Bolivia
Barreras vivas para proteger el suelo
Cómo hacer un abono biofoliar
Los videos del Sur de la Asia sobre la lombriz de tierra
La maravillosa lombriz de tierra
Agradecimientos
La feria de prácticas y tecnologÃas agroecológicas en diciembre del 2023 se organizó por la Fundación Proinpa, Prosuco, y la Universidad Mayor de San Andrés (UMSA). Los experimentos en Chita, con la conservación del suelo, se realizaron con Proinpa, y las innovaciones con el biofertilizante se hicieron con Prosuco. Este trabajo fue apoyado por la Colaboración Global para Sistemas Alimentarios Resilientes de la Fundación McKnight.
Nederlandse versie hieronder
Almario Senoro and his wife, Frances Mae, warmly welcome us as we arrive at Senoro Green Farm. One of the local partners that we are training on Negros Island in the Philippines is making a video on farm record keeping, and it turns out this farm family has just the right experiences to share.
Located on the outskirts of Bago City, since 2014 the family has been developing their three-hectare land into a fully integrated agroecological farm. Almario proudly shows us a map of the farm, which reveals that the farm design has been given some clear thought.
Organic rice is grown on two hectares and milled on the farm to ensure full compliance for organic certification. While Almario guides us around the house, we notice how pleasant the environment is; you hardly feel the heat of the sun as shade is provided by a wide variety of tropical fruit and coconut palm trees scattered around the garden.
In a small screen house, we meet Joyse Salcedo busy transplanting seedlings of various types of herbs and ornamentals. Joyse is from the neighbourhood and manages a team of five women who all work on the farm, wearing the same Senoro Green Farm t-shirts. On a whiteboard, Joyse accurately keeps track of all activities, so our trainees decide to interview her for their video.
“For us to know, for example, when did I sow, when can I transplant, when can I harvest, we need records in our everyday work,†Joyse says. By doing so, they can properly plan and know when different crops will be ready to sell at the market.
The farm has a contract with a local Italian restaurant to weekly provide 10 kilograms of sweet basil, for which it charges 400-500 Philippine pesos per kilogram (7-8 Euros). The restaurant uses the fresh, organic basil leaves to make into a delicious pesto. Thai basil leaves are provided on a weekly basis to a Thai restaurant.
“Herbs like basil are really great, as you need to plant them only once and you can then harvest leaves for six months, if you know how to manage the crop properly,†confides Frances. “We also sell locally crafted baskets with seedlings of five different herbs for anyone who wants to start their own small herb garden.â€
The farm has chickens, ducks, and a fish pond. The bran from the rice mill is used as feed. The poultry droppings are collected to feed worms that produce vermicompost, which helps to keep the soil in the vegetable plots healthy and fertile. Full recycling of farm resources is at the heart of the farm, requiring creativity in planning and the occasional adjustments.
While keeping records is useful for any farmer, it is a must for organic farmers, as Almario explains in front of the camera.
“Record keeping is needed for organic farming to track our crops: where they came from, how they were grown, what inputs we used. It is essential when we apply for certification from a third party or PGS, participatory guarantee system, to organically certify our products.â€
We are surprised to learn that Almario is a chemical engineer. Not really the type of profile one expects for an organic farmer.
For years, Almario and his wife lived and worked in the capital city, Manila. “It was such a stressful work and life that it even affected my health. When I checked with my doctor all my results were borderline: high blood sugar and uric acid .… The doctor prescribed medicines, but I didn’t like to take them because I knew they would affect my kidneys. I then changed my lifestyle 180 degrees because I love my health and want to stay longer in this world.â€
In one year, Almario learned about organic farming and then decided to set up his own farm. “Since then I have only eaten organic food. I became a healthy person. Lately, I had a health check-up and my health improved; thank God for that.â€
Now in their forties, Almario and Frances are not just entrepreneurial farmers, they have established various marketing outlets to sell fresh produce as well as jars of pickled papaya, chilli oil and refreshing juices made from the small calamansi fruits (Philippine lime), lightly flavoured with herbs, ginger, and turmeric.
The couple also turned Senoro Green Farm into a unique learning space for students interested in becoming ecological or certified organic farmers. They have just received approval from the local authorities to establish an official training centre to support young people who want to start an organic farm, as well as those who want to just learn about organic agriculture.
And it is not just about ecological farming. The farm also offers a wide range of “farm experience†and “slow food experience†packages to groups or families for 200 to 600 Philippine pesos per person (3-10 Euros), as presented in their promotional leaflet.
You can help with transplanting herbs or vegetables, harvest dwarf coconuts, and enjoy drinking the refreshing coconut water. You can also learn how to prepare traditional dishes, using native utensils and a traditional clay pot. A three-course meal can be enjoyed in a bahay kubo, a traditional bamboo country house, with the food being presented on banana leaves as plates.
Clearly, Almario and Frances have succeeded in developing their farm with respect for the environment and traditional culture. And they have become an inspiration for others to become agri-preneurs. Sometimes a wakeup call is needed to let people discover their real passion.
Een “slow food†boerenschool
Almario Senoro en zijn vrouw Frances Mae verwelkomen ons hartelijk als we aankomen bij Senoro Green Farm. Een van de lokale partners die we trainen op Negros Island in de Filippijnen maakt een video over boekhouden van boerderijen en het blijkt dat deze boerenfamilie precies de juiste ervaringen heeft om te delen.
De familie ligt aan de rand van Bago City en is sinds 2014 bezig om hun land van drie hectare te ontwikkelen tot een volledig geïntegreerde agro-ecologische boerderij. Almario laat ons trots een plattegrond van de boerderij zien, waarop duidelijk is dat er goed is nagedacht over het ontwerp van de boerderij.
Op twee hectare wordt biologische rijst verbouwd en op de boerderij gemalen om volledig te voldoen aan de eisen voor biologische certificering. Terwijl Almario ons rondleidt door het huis, valt het ons op hoe aangenaam de omgeving is; je voelt de hitte van de zon nauwelijks omdat er schaduw wordt geboden door een grote verscheidenheid aan tropische fruit- en kokospalmbomen die verspreid in de tuin staan.
In een kleine serre ontmoeten we Joyse Salcedo die bezig is met het verplanten van zaailingen van verschillende soorten kruiden en sierplanten. Joyse komt uit de buurt en geeft leiding aan een team van vijf vrouwen die allemaal op de boerderij werken, met dezelfde Senoro Green Farm t-shirts aan. Op een whiteboard houdt Joyse nauwkeurig alle activiteiten bij, dus besluiten onze trainees haar te interviewen voor hun video.
“Om bijvoorbeeld te weten wanneer ik gezaaid heb, wanneer ik kan uitplanten, wanneer ik kan oogsten, hebben we een administratie nodig voor ons dagelijkse werk,” zegt Joyse. Hierdoor kunnen ze goed plannen en weten ze wanneer de verschillende gewassen klaar zijn om op de markt verkocht te worden.
De boerderij heeft een contract met een plaatselijk Italiaans restaurant om wekelijks 10 kilo basilicum te leveren, waarvoor 400-500 Filipijnse pesos per kilo (7-8 euro) wordt gevraagd. Het restaurant gebruikt de verse, biologische basilicumblaadjes om een heerlijke pesto van te maken. Thaise basilicumblaadjes worden wekelijks geleverd aan een Thais restaurant.
“Kruiden zoals basilicum zijn echt geweldig, omdat je ze maar één keer hoeft te planten en je dan zes maanden lang bladeren kunt oogsten, als je weet hoe je het gewas goed moet beheren,” vertrouwt Frances ons toe. “We verkopen ook lokaal gemaakte manden met zaailingen van vijf verschillende kruiden voor iedereen die zijn eigen kleine kruidentuin wil beginnen.”
De boerderij heeft kippen, eenden en een visvijver. De zemelen van de rijstmolen worden gebruikt als veevoer. De uitwerpselen van het pluimvee worden verzameld om wormen te voeden die vermicompost produceren, wat helpt om de grond in de groentetuinen gezond en vruchtbaar te houden. Het volledig hergebruiken van de middelen van de boerderij vormt de kern van de boerderij en vereist creativiteit bij het plannen en af en toe aanpassingen.
Hoewel het bijhouden van een administratie nuttig is voor elke boer, is het een must voor biologische boeren, zoals Almario uitlegt voor de camera.
“Het bijhouden van een register is nodig voor biologische landbouw om onze gewassen te kunnen volgen: waar ze vandaan komen, hoe ze zijn verbouwd, welke inputs we hebben gebruikt. Het is essentieel wanneer we certificering aanvragen bij een derde partij of PGS, participatief garantiesysteem, om onze producten biologisch te certificeren.”
Het verbaast ons dat Almario chemisch ingenieur is. Niet echt het profiel dat je verwacht van een biologische boer.
Jarenlang woonden en werkten Almario en zijn vrouw in de hoofdstad Manilla. “Het was zo’n stressvol werk en leven dat het zelfs mijn gezondheid aantastte. Toen ik op controle ging bij mijn dokter waren al mijn uitslagen gevaarlijk tegen de grens aan: hoge bloedsuikerspiegel en urinezuur …. De dokter schreef medicijnen voor, maar ik wilde ze niet innemen omdat ik wist dat ze mijn nieren zouden aantasten. Ik heb toen mijn levensstijl 180 graden veranderd omdat ik van mijn gezondheid houd en langer op deze wereld wil blijven.”
In een jaar tijd leerde Almario over biologische landbouw en besloot toen om zijn eigen boerderij op te zetten. “Sindsdien eet ik alleen nog maar biologisch voedsel. Ik ben een gezond mens geworden. Onlangs ben ik nog onderzocht en mijn gezondheid is verbeterd; God zij dank daarvoor.”
Nu ze in de veertig zijn, zijn Almario en Frances niet alleen ondernemende boeren, ze hebben ook verschillende verkooppunten opgezet om verse producten te verkopen, maar ook potten ingemaakte papaja, chili-olie en verfrissende sappen gemaakt van de kleine calamansi-vruchten (Filipijnse limoen), licht op smaak gebracht met kruiden, gember en kurkuma.
Het echtpaar heeft Senoro Green Farm ook omgetoverd tot een unieke leerplek voor studenten die geïnteresseerd zijn om ecologische of gecertificeerde biologische boeren te worden. Ze hebben net goedkeuring gekregen van de lokale autoriteiten om een officieel trainingscentrum op te zetten om jonge mensen te ondersteunen die een biologische boerderij willen beginnen, maar ook degenen die alleen maar willen leren over biologische landbouw.
En het gaat niet alleen om ecologische landbouw. De boerderij biedt ook een breed scala aan “boerderij ervaring” en “slow food ervaring” pakketten voor groepen of families voor 200 tot 600 pesos per persoon (3-10 euro), zoals gepresenteerd in hun promotiefolder.
Je kunt helpen met het verplanten van kruiden of groenten, dwergkokosnoten oogsten en genieten van het verfrissende kokoswater. Je kunt ook leren hoe je traditionele gerechten bereidt met inheems keukengerei en een traditionele kleipot. Een driegangendiner kan worden genuttigd in een bahay kubo, een traditioneel bamboe buitenhuis, waarbij het eten wordt gepresenteerd op bananenbladeren als borden.
Almario en Frances zijn er duidelijk in geslaagd om hun boerderij te ontwikkelen met respect voor het milieu en de traditionele cultuur. En ze zijn een inspiratie voor anderen geworden om agri-preneurs te worden. Soms is er een wake-up call nodig om mensen hun echte passie te laten ontdekken.
